Vertalen zonder context: lopen door een mijnenveld
Het vertalen van woorden kan iedereen. Met Google Translate en een woordenboek kom je al een heel eind. Toch?
Nee dus, deze twee hulpmiddelen maken je nog geen goede vertaler. Een echte vertaalspecialist kijkt naar de context van de tekst. Want een fout is al snel gemaakt.
Wie regelmatig naar natuurdocumentaires kijkt, kent de uitspraak ‘survival of the fittest’. Deze werd voor het eerst gedaan door de Britse socioloog Herbert Spencer, geïnspireerd door Charles Darwin’s publicatie over de evolutietheorie.
‘The fittest’ of ‘the strongest’?
Laten we eens kijken naar de vertaling van ‘survival of the fittest’. Het werkwoord ‘to survive’ valt nog wel makkelijk te vertalen: overleven. Maar het woord ‘fittest’ is al lastiger; wat wordt daar eigenlijk precies mee bedoeld? Je zou denken aan ‘het fitst’, of ‘het sterkst’. In Nederland gebruiken we vaak ‘de wet van de sterkste’. Toegegeven, dat klinkt best logisch. Een kat is sterker dan een muis en heeft dus meer kans om te overleven. Maar klopt die beredenering wel? Een muis lijkt zich prima te redden in de natuur. Sterker nog: soms spreken we van een plaag.
Verkeerd vertaald
‘De wet van de sterkste’ is misschien wel het beste voorbeeld van een Engelse uitspraak die verkeerd is vertaald naar het Nederlands. Spencer en Darwin zouden zich omdraaien in hun graven. Ze doelden helemaal niet op de wet van de sterkste, maar op de wet van de meest aangepaste. En dat maakt het een compleet andere zin. Er zit een groot verschil tussen ‘sterkste’ en ‘de meest aangepaste’. Muizen zijn niet sterk, maar ze weten zich al eeuwenlang aan te passen aan onze steden.
All hands on deck!
Afijn. Je komt hier niet om een blog te lezen over muizen, maar over taal. Vertalen is maatwerk. Een echte vertaler kijkt niet naar de individuele woorden, maar naar de context van het verhaal. Anders gaat het fout, zoals bij ‘de wet van de sterkste’. Leuk om te weten: het commando ‘all hands on deck’ hebben we rond 1900 verkeerd vertaald naar ‘alle hens aan dek’. Terwijl ‘hens’ helemaal geen bestaand Nederlands woord is. Zo zie je maar dat een verkeerde vertaling ook kan worden opgenomen door onze taal.
Homograaf: een homoseksuele graaf?
Vertalen zonder context kan gevaarlijk zijn. Vooral als er zogenoemde homografen om de hoek komen kijken. Een homograaf is een woord dat een andere lading krijgt als je het anders uitspreekt. Een voorbeeld hiervan is ‘band’. Dit woord heeft verschillende betekenissen: ‘bent’ als in The Beatles of ‘bant’ als in een relatie. Leuk voor op verjaardagen: het woord ‘homograaf’ an sich is ook een homograaf. Een ‘hómograaf’ is een homoseksuele graaf en een ‘homográáf’ is een taalkundig begrip.
Om even te illustreren hoe gevaarlijk vertalen kan zijn als je de context niet weet: kun je dit opzichzelfstaande zinnetje vertalen?
“I love that bass!”
Je zou kunnen denken dat dit over de nieuwe hit van Martin Garrix gaat. Maar wat als we de tweede zin erbij pakken:
“I love that bass!”, said the fisherman.
It’s all about context!